Żyję, bo kocham jeść 

Już na samym początku naszej egzystencji pojawia się żywność. Gdy połączeni do łożyska pępowiną, pływamy w wodach płodowych pod sercem mamy, jesteśmy bezpieczni i nieświadomi. Trudno uniknąć wrażenia, że po przyjściu na świat nasze motywacje żywieniowe zaczynają podlegać diametralnym zmianom.

Żywność, która w życiu dziecka była użyta przede wszystkim do przetrwania, zaczyna z wiekiem być postrzegana w znacznie szerszym kontekście. Nie wystarczy już, aby była sycąca, pełnowartościowa i zaspokajała potrzeby organizmu, ale ma być smaczna, ładnie pachnieć, mieć zachęcający wygląd, zaspokajać nasze wewnętrzne potrzeby emocjonalne, utrzymywać status społeczny, umożliwiać zdobywanie znajomości, być rozrywką, stanowić bombę witaminową, prowadzić do wzrostu mięśni itd.

Racjonalne odżywianie jest  elementem, którego nie da się pominąć w kontekście planowania długiego życia.  Z drugiej strony niezdrowa dieta, może to życie szybko ukrócić, prowadząc do chorób i stanów zapalnych.  Co mówią dane światowe na temat żywności, która  przyczynia się do skrócenia życia ludzi?

Badania pierwotne

Określone czynniki żywieniowe były w przeszłości sprawdzane przez badaczy pod kątem związku z zachorowalnością na choroby niezakaźne ^1-5. Otrzymane wyniki doprowadziły do wprowadzania krajowych i międzynarodowych wytycznych żywieniowych ^8,9.

Istnieją dowody naukowe potwierdzające, że specyficzne grupy żywności wpływają na zachorowalność m.in. na raka jelita grubego, cukrzycę, chorobę niedokrwienną serca. Najsilniejsze zależności są widoczne dla owoców, warzyw, przetworzonego mięsa i źródeł tłuszczów, z podstawnikami przy wiązaniu podwójnym w konfiguracji trans. Owoce i warzywa określono, jako czynniki protekcyjne, a przetworzone mięsa i tłuszcz trans, jako aspekty predysponujące do zachorowania na wyżej wspomniane choroby niezakaźne ^2-7.

Jednak ze względu na fakt, że populacje wykazują znaczne różnice między sobą w kwestii odżywiania się, trudno było je porównać i sformułować rzetelne zalecenia dla całego świata. Chociaż konkretna żywność była dopasowywane do schorzeń pod kątem wielkości wpływu na ich występowanie i rozwój ^10-19, to często dotyczyła niewielkiej ilości zebranych danych, które nie mogły być reprezentatywne dla konkretnej populacji. Poza tym brak standaryzacji, dokładności i mnogość drobnych błędów, wpływały silnie na niedoszacowanie zjawiska.

Określenie w liczbach śmiertelności ludzi na ziemi, spowodowane nieprawidłowym odżywianiem, to nie lada wyzwanie. Trzeba zebrać ogromną grupę osób, wytypować istotne czynniki żywieniowe i przypisać tym czynnikom wartość zdrowotną. Fizycznie awykonalne jest zbadanie wszystkich ludzi na ziemi, a rzetelne badania muszą mieć prawidłową konstrukcję badawczą. Na szczęście dziś można zapoznać się z wynikami wieloletnich badań, przeprowadzanych w niemal 200 krajach na całym świecie.

Prawda o żywności

Analizy, o których mowa dotyczą bazy informacji zbieranych w przedziale czasowym 1990–2017, w którym zbadano śmiertelność w 195 krajach, spowodowaną tzw. NCDs (Non communicable diseases), czyli chorobami niezakaźnymi. NCDs są wiodącą przyczyną śmiertelności w krajach rozwiniętych i rozwijających się⁴⁸. Osoby, które brano pod uwagę miały minimum 25 lat, charakteryzowały się specyficznymi nawykami żywieniowymi.

Sprawdzono w jaki sposób żywność wpływała na długość życia, z uwzględnieniem wskaźnika DALY (Disability Adjusted Life-Years), specyficznego dla konkretnego kraju. Wskaźnik DALY określa stan zdrowia społeczeństwa i wyraża ilość lat życia, które zostały utracone wskutek choroby, inwalidztwa, przedwczesnej śmierci ⁴⁹ itp.

Żywność, którą wzięto pod uwagę w badaniu, nie była przypadkowa. Musiała spełniać kryterium ryzyka względem chorób, oszacowanego na podstawie wszystkich danych Globalnego Obciążenia Chorobami, Urazami i Czynnikami ryzyka (GBD – Global Burden Disease) ^50,21,25,26. Kryteria ryzyka GBD dotyczyły m.in. ilości i wartość dowodów epidemiologicznych potwierdzających wpływ żywności na zdrowie, ilości i jakości danych i występowania jednakowych  zależności pomiędzy grupami żywności a obecnością chorób w populacjach ^10-13.

W ten sposób określono 15 grup żywnościowych, wedle określonych produktów i składników odżywczych spożywanych w populacjach, jako czynników wykazujących związek z rozwojem chorób. Każdy element w grupie żywności spełniał kryteria ryzyka GBD. Określono ogólną śmiertelność spowodowaną niezdrowymi nawykami żywieniowymi, jak i wpływ konkretnej żywności na ryzyko zgonu.

Ponadto w badaniu wzięto pod uwagę różne warunki socjo-ekonomiczne w populacjach, na podstawie wielu źródeł naukowych ^{20-24, 51-54}, biorąc pod uwagę ich budżety domowe, dostęp do żywności, wielkość spożycia żywności, wielkość sprzedaży żywności i wywiad 24-godzinnego spożycia.

Wywiad 24 godzinnego spożycia bywa obciążony błędem, z uwagi na nieprawidłowe wypełnianie kwestionariuszy, biorące się m.in. z przekonania o pewnym ostracyzmie społecznym ^45,46 . Badacze twierdzą, że posłużyli się wyłącznie spójnymi metodami analiz wyników, a obliczenia powtórzyli 1000 razy.

Jakie diety sprawdzano?

Wyżej opisane sposoby odżywiania, które miały najwyższe wskaźniki ryzyka dotyczyły 15 wybranych elementów żywności:

1. Dieta uboga w owoce (średnio <250 g /dzień),
2. Dieta uboga w warzywa ( średnio <360 g /dzień),
3. Dieta uboga w nasiona roślin strączkowych (średnio <60 g /dzień)
4. Dieta uboga w produkty pełnoziarniste (średnio <125 g /dzień)
5. Dieta uboga w orzechy i nasiona (średnio <21 g /dzień)
6. Dieta uboga w mleko zwierzęce (średnio <435 g /dzień)
7. Dieta bogata w czerwone mięso (średnio >23 g /dzień)
8. Dieta bogata w przetworzone mięso (średnio >2 g /dzień)
9. Dieta bogata w napoje słodzone cukrem (średnio >3 g /dzień)
10. Dieta uboga w błonnik (średnio <24 g /dzień)
11. Dieta uboga w wapń (średnio <1.25 g /dzień)
12. Dieta uboga w kwasy omega-3 (średnio <250 mg /dzień)
13. Dieta uboga w wielonienasycone kwasy tłuszczowe (średnio <11% puli energii/dzień)
14. Dieta bogata w tłuszcze trans (średnio >0.5 % puli energii /dzień)
15. Dieta bogata w sód (średnio >3g sodu wydalanego z moczem/dzień)

Odżywianie się ludzi na świecie

Wyniki badań pokazały jednoznacznie, że spożycie zdrowej żywności w skali całego świata jest niewystarczające, zwłaszcza w przypadku produktów pełnoziarnistych, orzechów i nasion, a także mleka zwierzęcego. Z drugiej strony spożycie produktów niezdrowych przekracza rekomendowane poziomy we wszystkich regionach i dotyczy sodu, przetworzonego i czerwonego mięsa, a ponadto ogromnych ilości napojów słodzonych cukrem. Spożycie strączków jest średnie wśród młodych dorosłych, ale wraz z wiekiem maleje.

Wyjątkowe dane otrzymano dla Azji i obszaru Pacyfiku, ponieważ mieszkańcy tych miejsc spożywali najwięcej warzyw i kwasów tłuszczowych omega-3. Z kolei na Karaibach, w Ameryce Łacińskiej, części Afryki Subsaharyjskiej i Wschodniej, a także Azji Południowej spożywano znacznie więcej nasion roślin strączkowych.

Niezdrowe odżywianie w 2017 roku było odpowiedzialne za 11 milionów zgonów osób dorosłych i spowodowało zwiększenie zachorowalności na choroby lub niepełnosprawność (wskaźnik DALY) 255 milionów osób. Wśród osób, które zmarły z powodu złej diety, 5 milionów zgonów dotyczyło osób przed 70 rokiem życia. Dieta spowodowała zachorowalność 177 milionów osób przed 70 rokiem życia.

Biorąc pod uwagę sumę wszystkich osób badanych, to aż 10 milionów z nich zmarło z powodu chorób krążenia, a 207 milionów zachorowało na choroby układu sercowo-naczyniowego. Nowotwory związane z żywieniem, zabiły niemal 914 tysięcy osób i występowały u pozostałych 20 milionów osób. Niestety cukrzyca typu drugiego nie została daleko w tyle: 24 miliony osób chorych i prawie 339 tysięcy zgonów.

Polska na czele Europy Środkowej

Wyłączne badania dotyczące Polski nie zostały ujęte w badaniu, ale w celu przybliżenia sytuacji zdrowia i śmiertelności spowodowanych żywieniem w Polsce, za punkt odniesienia można przyjąć Europę Środkową.

W zasadzie biorąc pod uwagę inne obszary, to Europa Środkowa nie wypada najgorzej. Średnie dzienne spożycie owoców wynosi około 90 g, warzyw 260 g, orzechów 4 g, mleka 150 g, wapnia 0.7 g, błonnika 12 g. Niestety porównując do średniego globalnego spożycia różnych produktów z kategorii 15, w Europie Centralnej spożywamy za mało nasion roślin strączkowych (20 g/ dobę), przetworów pełnoziarnistych (24 g/dobę), kwasów omega-3 (0.06 mg), czerwonego (45 g) i przetworzonego mięsa (15 g), a także napojów słodzonych (115 g).

Te liczby wcale nie napawają dumą, ponieważ odnoszą się do innych obszarów o równie niezdrowych nawykach żywieniowych. Biorąc pod uwagę najważniejsze, czyli rekomendacje, to Europa Środkowa wypada słabo. Niedoborowe spożycie zaobserwowano dla owoców, warzyw, nasion roślin strączkowych, produktów pełnoziarnistych, orzechów i nasion, mleka, wapnia, włókna pokarmowego i kwasów omega-3.

Zdecydowanie za wysokie spożycie wykazujemy wobec mięsa czerwonego i przetworzonego, słodzonych napojów, sodu i kwasów tłuszczowych trans. Z tego wynika, że dieta przeciętnej osoby zamieszkującej Europę Centralną jest w każdym aspekcie nieprawidłowa. To alarmujący wynik.

Uwarunkowania socjo-ekonomiczne a śmierć

Najwyższe wskaźniki zgonów (3 miliony) i DALY (70 milionów) związanych z dietą zanotowano wobec wysokiego spożycia sodu, niskiego spożycia produktów pełnoziarnistych (3 mln zgonów i 83 mln DALY), oraz niedostatecznego spożycia owoców (2 mln zgonów i 65 mln DALY).

Wpływ poziomu rozwinięcia kraju na odżywianie, jest pośrednim indykatorem śmierci i chorób żywieniowozależnych. Kraje wysokorozwinięte są szczególnie narażone ze względu na wysokie spożycie sodu, niskie spożycie produktów pełnoziarnistych. W Krajach średniorozwiniętych największe ryzyko dotyczy również nadmiernego spożycia sodu. Kraje niskorozwinięte mają największe ryzyko zgonu i chorób żywieniowozależnych, z powodu niedostatecznej podaży produktów pełnoziarnistych i owoców. Generalnie przyjęto, że ryzyko, niezależnie od poziomów rozwoju obszarów, było porównywalne i dotyczyło niskiego spożycia produktów z pełnego  ziarna, owoców, orzechów i nasion, a także warzyw. Ryzyko było niezależne od wieku i płci.

Polityka drożdżówkowa

Okazuje się, że nieprawidłowa dieta może doprowadzić do zgonu i chorób w silniejszy sposób, niż palenie papierosów ^11,12. W ciągu ostatnich lat na świeczniku debat żywieniowych był obecny cukier, tłuszcz i sód ^27,28 , ale zgodnie z wynikami badań powinno się skupić nie tylko na sodzie, ale także na niedoborowej podaży produktów pełnoziarnistych, owoców, warzyw, kwasów tłuszczowych omega-3, orzechów i nasion.

Oczywiście stosowano już kilkukrotnie interwencje żywieniowe, które miały polepszyć zdrowie obywateli ^29-35 , ale efekty tych interwencji były znikome. Poza tym w dalszym ciągu brakuje słusznych dowodów na skuteczność zdrowotnych interwencji żywieniowych, pomija się zdanie konsumentów na temat opłacalności ekonomicznej, brakuje korzystnie opracowanych strategii w przemyśle spożywczym i rzeczywistych działań politycznych ^32-37.  W dodatku nie bierze się pod uwagę procesów technologicznych, które są ściśle związane z produkcją żywności, a które mogłyby pozytywnie wpłynąć na politykę żywnościową ^38,39, a także doprowadzić do zmian praktyk rolniczych, w kontekście zagrożeń środowiskowych ^40-43.

Wybierz żywność dla życia

Przetoczone liczby zgonów i chorób żywieniowozależnych, które wyniosły w 2017 roku 266 milionów, mogą powodować ból głowy. Drastycznie wysokie spożycie sodu i przetworzonego mięsa w naszym kraju nie wydaje się szybko zmienić, gdyż jest związane z wieloletnimi przyzwyczajeniami. Mimo to, możemy zacząć zmieniać własne przyzwyczajenia na rzecz jakości życia.

Żywność wcale nie jest najmniej istotną kwestią zdrowotną, ale nierzadko decyduje o życiu lub śmierci. Szybkie i kompleksowe zmiany odżywiania zwykle są bardzo krótkotrwałe i trudne do zastosowania w życiu. Wobec tego warto stosować metodę małych kroczków, które łatwiej jest utrzymać.

Na początku zamień produkty z białej mąki, na pełnoziarniste wypieki, makarony, brązowy ryż. Później skończ z dosalaniem, pamiętając, że na rynku istnieje wiele produktów, które zawierają dużo soli. Są to, między innymi: wędzone ryby, płatki kukurydziane, ser feta, przetwory mięsne, paluszki, chipsy, sery podpuszczkowe.

Wielkim krokiem może być wprowadzenie większej ilości owoców i warzyw. Wiele osób nie przepada za warzywami, albo nie jest nauczona ich jeść. Być może łatwiej będzie przyzwyczaić podniebienie do zup krem, sałatek owocowych ( z dodatkiem naturalnego jogurtu), albo pieczonych jabłek lub gruszek. W razie niedoborów pokarmowych warto również sięgać po sprawdzone suplementy.

[bg_collapse view="link" color="#92d500" icon="arrow" expand_text="Bibliografia " collapse_text="Bibliografia (zwiń)" ]

1 Willett WC, Stampfer MJ. Current evidence on healthy eating.

Annu Rev Public Health 2013; 34: 77–95.

2 Norat T, Chan D, Lau R, Aune D, Vieira R, Corpet D. The associations

between food, nutrition and physical activity and the risk of colorectal

cancer. Oct, 2010.

colorectal_cancer_2010.pdf (accessed Dec 12, 2016).

3 World Cancer Research Fund/American Institute for Cancer

Research. Diet, nutrition, physical activity and cancer: a global

perspective. Continuous Update Project Expert Report, 2018.

https://www.wcrf.org/dietandcancer (accessed Feb 19, 2019).

4 Micha R, Shulkin ML, Peñalvo JL, et al. Etiologic effects and

optimal intakes of foods and nutrients for risk of cardiovascular

diseases and diabetes: systematic reviews and meta-analyses from

the Nutrition and Chronic Diseases Expert Group (NutriCoDE).

PLoS One 2017; 12: e0175149.

5 Micha R, Kalantarian S, Wirojratana P, et al. Estimating the global

and regional burden of suboptimal nutrition on chronic disease:

methods and inputs to the analysis. Eur J Clin Nutr 2012; 66: 119–29.

6 Colditz GA. Overview of the epidemiology methods and

applications: strengths and limitations of observational study

designs. Crit Rev Food Sci Nutr 2010; 50 (suppl 1): 10–12.

7 Nishida C, Uauy R, Kumanyika S, Shetty P. The joint WHO/FAO

expert consultation on diet, nutrition and the prevention of chronic

diseases: process, product and policy implications.

Public Health Nutr 2004; 7: 245–50.

8 Lloyd-Jones DM, Hong Y, Labarthe D, et al. Defining and setting

national goals for cardiovascular health promotion and disease

reduction: the American Heart Association’s strategic Impact Goal

through 2020 and beyond. Circulation 2010; 121: 586–613.

9 McGuire S. U.S. Department of Agriculture and U.S. Department

of Health and Human Services, Dietary Guidelines for Americans,

2010. 7th Edition, Washington, DC: U.S. Government Printing

Office, January 2011. Adv Nutr 2011; 2: 293–94.

10 Lim SS, Vos T, Flaxman AD, et al. A comparative risk assessment of

burden of disease and injury attributable to 67 risk factors and risk

factor clusters in 21 regions, 1990–2010: a systematic analysis for

the Global Burden of Disease Study 2010. Lancet 2012; 380: 2224–60.

11 GBD 2013 Risk Factors Collaborators, Forouzanfar MH,

Alexander L, et al. Global, regional, and national comparative risk

assessment of 79 behavioural, environmental and occupational,

and metabolic risks or clusters of risks in 188 countries, 1990–2013:

a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2013.

Lancet 2015; 386: 2287–323.

12 GBD 2015 Risk Factors Collaborators. Global, regional, and national

comparative risk assessment of 79 behavioural, environmental and

occupational, and metabolic risks or clusters of risks, 1990–2015:

a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2015.

Lancet 2016; 388: 1659–724.

13 GBD 2016 Risk Factors Collaborators. Global, regional, and national

comparative risk assessment of 84 behavioural, environmental and

occupational, and metabolic risks or clusters of risks, 1990–2016:

a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2016.

Lancet 2017; 390: 1345–422.

14 Mozaffarian D, Fahimi S, Singh GM, et al. Global sodium

consumption and death from cardiovascular causes. N Engl J Med

2014; 371: 624–34.

15 Singh GM, Micha R, Khatibzadeh S, et al. Estimated global,

regional, and national disease burdens related to sugar-sweetened

beverage consumption in 2010. Circulation 2015; 132: 639–66.

Articles

www.thelancet.com Published online April 3, 2019 http://dx.doi.org/10.1016/S0140-6736(19)30041-8 15

16 Singh GM, Micha R, Khatibzadeh S, et al. Global, regional, and

national consumption of sugar-sweetened beverages, fruit juices,

and milk: a systematic assessment of beverage intake in

187 countries. PLoS One 2015; 10: e0124845.

17 Micha R, Khatibzadeh S, Shi P, et al. Global, regional and national

consumption of major food groups in 1990 and 2010: a systematic

analysis including 266 country-specific nutrition surveys worldwide.

BMJ Open 2015; 5: e008705.

18 Micha R, Khatibzadeh S, Shi P, et al. Global, regional, and national

consumption levels of dietary fats and oils in 1990 and 2010:

a systematic analysis including 266 country-specific nutrition

surveys. BMJ 2014; 348: g2272.

19 Wang Q, Afshin A, Yakoob MY, et al. Impact of nonoptimal intakes

of saturated, polyunsaturated, and trans fat on global burdens of

coronary heart disease. J Am Heart Assoc 2016; published online

Jan 20. DOI:10.1161/JAHA.115.002891.

20 Schmidhuber J, Sur P, Fay K, et al. The Global Nutrient Database:

availability of macronutrients and micronutrients in 195 countries

from 1980 to 2013. Lancet Planet Health 2018; 2: e353–68.

21 Gakidou E, Afshin A, Abajobir AA, et al. Global, regional,

and national comparative risk assessment of 84 behavioural,

environmental and occupational, and metabolic risks or clusters of

risks, 1990–2016: a systematic analysis for the Global Burden of

Disease Study 2016. Lancet 2017; 390: 1345–422.

22 Singh GM, Danaei G, Farzadfar F, et al. The age-specific

quantitative effects of metabolic risk factors on cardiovascular

diseases and diabetes: a pooled analysis. PLoS One 2013; 8: e65174.

23 Mente A, O’Donnell M, Rangarajan S, et al. Associations of urinary

sodium excretion with cardiovascular events in individuals with and

without hypertension: a pooled analysis of data from four studies.

Lancet 2016; 388: 465–75.

24 Trinquart L, Johns DM, Galea S. Why do we think we know what we

know? A metaknowledge analysis of the salt controversy.

Int J Epidemiol 2016; 45: 251–60.

25 GBD 2016 Causes of Death Collaborators. Global, regional,

and national age-sex specific mortality for 264 causes of death,

1980–2016: a systematic analysis for the Global Burden of Disease

Study 2016. Lancet 2017; 390: 1151–210.

26 Djalalinia S, Saeedi Moghaddam S, Moradi-Lakeh M, et al.

Prevalence and years lived with disability of 310 diseases and

injuries in Iran and its neighboring countries, 1990–2015: findings

from Global Burden of Disease Study 2015. Arch Iran Med 2017;

20: 392–402.

27 WHO. Global action plan for the prevention and control of

noncommunicable diseases: 2013–2020. 2013. http://apps.who.int/

iris/bitstream/10665/94384/1/9789241506236_eng.pdf (accessed

Dec 12, 2016).

28 WHO. 2008–2013 action plan for the global strategy for the

prevention and control of noncommunicable diseases: prevent and

control cardiovascular diseases, cancers, chronic respiratory

diseases and diabetes. Geneva: World Health Organization, 2009.

29 Afshin A, Penalvo J, Del Gobbo L, et al. CVD prevention through

policy: a review of mass media, food/menu labeling, taxation/

subsidies, built environment, school procurement, worksite

wellness, and marketing standards to improve diet. Curr Cardiol Rep

2015; 17: 98.

30 Mozaffarian D, Afshin A, Benowitz NL, et al. Population

approaches to improve diet, physical activity, and smoking habits:

a scientific statement from the American Heart Association.

Circulation 2012; 126: 1514–63.

31 WHO. Interventions on diet and physical activity: what works.

Summary report. Geneva: World Health Organization, 2009.

32 Cobiac LJ, Veerman L, Vos T. The role of cost-effectiveness analysis

in developing nutrition policy. Annu Rev Nutr 2013; 33: 373–93.

33 Bibbins-Domingo K, Chertow GM, Coxson PG, et al. Projected

effect of dietary salt reductions on future cardiovascular disease.

N Engl J Med 2010; 362: 590–99.

34 Smith-Spangler CM, Juusola JL, Enns EA, Owens DK, Garber AM.

Population strategies to decrease sodium intake and the burden of

cardiovascular disease: a cost-effectiveness analysis. Ann Intern Med

2010; 152: 481–87.

35 Owen L, Morgan A, Fischer A, Ellis S, Hoy A, Kelly MP.

The cost-effectiveness of public health interventions. J Public Health

2012; 34: 37–45.

36 Lachat C, Otchere S, Roberfroid D, et al. Diet and physical activity

for the prevention of noncommunicable diseases in low- and

middle-income countries: a systematic policy review. PLoS Med

2013; 10: e1001465.

37 Downs SM, Thow AM, Leeder SR. The effectiveness of policies for

reducing dietary trans fat: a systematic review of the evidence.

Bull World Health Organ 2013; 91: 262–69H.

38 Anand SS, Hawkes C, de Souza RJ, et al. Food consumption and its

impact on cardiovascular disease: importance of solutions focused

on the globalized food system: a report from the workshop convened

by the World Heart Federation. J Am Coll Cardiol 2015; 66: 1590–614.

39 Brown GW, Yamey G, Wamala S, eds. The handbook of global

health policy. Hoboken: Wiley, 2014.

40 Tilman D, Clark M. Global diets link environmental sustainability

and human health. Nature 2014; 515: 518–22.

41 Auestad N, Fulgoni VL. What current literature tells us about

sustainable diets: emerging research linking dietary patterns,

environmental sustainability, and economics. Adv Nutr 2015; 6: 19–36.

42 Heller MC, Keoleian GA, Willett WC. Toward a life cycle-based,

diet-level framework for food environmental impact and nutritional

quality assessment: a critical review. Environ Sci Technol 2013;

47: 12632–47.

43 Sabaté J, Soret S. Sustainability of plant-based diets: back to the

future. Am J Clin Nutr 2014; 100 (suppl 1): 476S–82S.

44 Food and Agriculture Organization of the United Nations.

Food consumption database. http://www.fao.org/nutrition/

assessment/food-consumption-database/en/ (accessed Dec 12, 2016).

45 Hill RJ, Davies PS. The validity of self-reported energy intake as

determined using the doubly labelled water technique. Br J Nutr

2001; 85: 415–30.

46 McLean RM. Measuring population sodium intake: a review of

methods. Nutrients 2014; 6: 4651–62.

47 Illner A-K, Freisling H, Boeing H, Huybrechts I, Crispim SP,

Slimani N. Review and evaluation of innovative technologies for

measuring diet in nutritional epidemiology. Int J Epidemiol 2012;

41: 1187–203.

48. http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/44579/1/9789240686

458_eng.pdf

49.https://www.researchgate.net/publication/270882440 _The_evolution_of_the_disability-adjusted_life_year_DALY

50. http://ghdx.healthdata.org/gbd-2017
51. http://ghdx.healthdata.org
52. https://www.euromonitor.com/
53. http://www.fao.org/economic/ess/fbs/en/
54. http://ghdx.healthdata.org/gbd-2017/data-input-sources [/bg_collapse]